İslam Tarihindeki İlk Sufilik ve İlk Sufiler
İslam’ın ilk yüzyılında Araplar arasında tasavvuf diye bir şeyin bulunmadığı, bunun ancak ikinci yüzyıldan itibaren ve İslami fetihlerin ardından başladığı bilinmektedir. İlk temsilcilerinin de acemler olduğu bir gerçektir.
Bir sapma şeklinde toplumda başlayan zühd akımının tasavvuf kültürüne can kurtaran simidi gibi sarıldığı ve zamanla tekamül ederek tasavvuf olarak revaç bulduğu bilinmektedir.
Nitekim İslam tarihinde tasavvuf akımının bariz temsilcileri olan mesela Kuşeyrî, Hucvirî, Cami, Attar, Kelebazî, Suhreverdî, Gazali, Bistamî, Hallaç, Tusî, Tebrizî, Rumî, Muhasibi gibi kişilerin de acem ( İran menşeli ) oldukları bir gerçektir.
Diğer taraftan anako-nuların hemen pekçoğunda tasavvuf ile gulat şiilik arasında bir aynilik olduğu görülmektedir.
Şii bir araştırmacı olan Dr. Kamil Mustafa eş-Şeybî’nin ” es-Sılatu Hey-ne’t-Tasavvuf ve’t-Teşeyyu “ adlı çalışmasında İslam tarihinde sûfî adıyla vasfedilen ilk kişilerin Cabir ibn Hayyan, Ebu Haşim el-Kûfî ve Abduk es-Sûfî olduğunu belirterek şöyle demektedir;
” Cabir ibn Hay’an, Cafer-i Sadık’m öğrencisi veya kölesidir. Şia, Cabir ibn Hayyan’m şianm büyüklerinden ve imam adına konuşan anlamında Bab olduğunu kabul eder. Şiilikle ilgili kitaplar yazdığı ve zühdde özel bir ekolü olduğunu söylerler.
” İhbaru’l-Ulema bi Ahbari’l-Ulema ” kitabının yazarı el-Kıftî, Cabir ibn Hayyan’m birçok felsefi bilgilere sahip bulunduğunu, Haris el-Muhasibi, Sehl ibn Abdullah et-Tusterî gibi tasavvufçuların yolu olan batın ilmi yolundan gittiğini söyler. Bu adam kimya ilminde çok mahirdi.
İkinci adam olan Ebu Haşim el-Kûfî ise, Remle’de tasavvuftular için ilk defa tekke inşa eden kişidir. Rahipler gibi yünden uzun elbise giyer, Hıristiyanlar gibi hulul ve ittihadı savunurdu. Ne var ki Hıristiyanlar hulul ve ittihadı sadece Hz. İsa için kabul ederken, Ebu Haşim el-Kufî bunu kendisi için iddia etmiştir.
Ebu Haşim’le ilgili söylenenlerden anlaşılıyor ki, hakkındaki haberler azdır. Bununla beraber bu haberler Cabir ibn Hayyan’a dair haberler kadar yekun oluşturmaktadır. Ebu Haşim, Cafer es-Sadık’m ve Cabir ibn Hay yanın çağdaşıdır.
Şia onu tasavvufun mucidi ( babası ) olarak adlandırır. Cafer es-Sadık’ın onun hakkında şöyle dediğini naklederler:
Gerçekten akidesi bozuktur. Tasavvuf adında bir mezhep uydurmuş ve çirkin akidesi için yol yapmıştır.
Üçüncü adam olan Abduk es-Suü ise, Kufe’de kurulmuş yarı şüyarı tasavvufi bir fırkanın kurucusu olarak bilinmektedir.
Surîyye kelimesi, Muhasibi ve Hafız’ın eserlerinde bu fırkanın adı olarak kullanılmıştır. Abduk es-Sufı, zahid ve münzevi bir kişi olup hicrî 210 yılında Bağdad’da ölmüştür.
Sofu adı verilen ilk kişi olarak da bilinir. O tarihlerde bu isim Kufe’de bazı şiiler ve İskenderiyye’de bazı isyancılar için kullanılırdı.
Abduk, Bişr ibn el-Haris el-Hafî ve es-Serî es-Sakatî’den Önce büyük şeyhlerdendi. Adaletli imamların gittikleri yoldan gitmek gerektiğini ve adaletli imam olmadığı zaman azık miktarı dışında dünyadan birşey almanın caiz olmadığı düşüncesini savunan bir fırkanın reisi olduğu da belirtilmektedir.
Abduk isminin aslında Abdulkerim olduğu ve torunu Muhammed İbn Abduk’un da şianın önde gelen kişilerinden bulunduğu, böylece Abduk’un Kufe’de yayılan ve zühdle karışık aşırı şiilikten kaynaklanan değişik yönleri şahsında toplayan bir kişi olduğu anlaşılmaktadır.
Netice olarak yeni araştırmacıların “süf kelimesinden geldiğine kesin gözüyle baktıkları sufî kelimesinin ilk olarak Kufe’de kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü Kufe’de bütün zahidler yün giymişlerdir.
Tasavvuf da sûf kelimesinden türemiştir. Yün giymenin de Hz. Ali soyundan gelen imamlara haksızlık yapanlara karşı muhalefeti ile meşhur Küfe ortamında ortaya çıktığı anlaşılmıştır.
